შუამთა ქართული ხუროთმოძღვრული ანსამბლი თელავის რაიონში, თელავიდან 7 კმ-ზე ტყეში მდებარეობს. შედგება 2 ნაწილისგან: ძველი შუამთა და ახალი შუამთა. სახელწოდება მონასტერმა ადგილმდებარეობიდან მიიღო — მას სამი მხრიდან მთები აკრავს, თავად კი მთათაშუა მდებარე ვაკეზეა აგებული. ძველი შუამთის კომპლექსი მოიცავს სამ ეკლესიას: სამნავიან ბაზილიკას (V ს.), მცხეთის ჯვრის ტიპის გუმბათოვან ეკლესიას (VII ს.), მცირე გუმბათოვან ეკლესიას (VII ს.). სამივე მათგანი რიყის ქვით არის ნაგები, კუთხეებისათვის გამოყენებულია შირიმი. XVI საუკუნეში ძველი შუამთის მონასტერი დაცარიელდა.
ძველი შუამთის მახლობლად კახთა მეფის ლევან II-ის (1518-1574) მეუღლემ თინათინ გურიელმა დააარსა შუამთის ახალი მონასტერი – ხახულის ღვთისმშობლის დედათა მონასტერი. არსებობს ლეგენდა, რომ გათხოვებამდე თინათინ გურიელს დასიზმრებია ადგილი, სადაც ყვაოდა შინდი და მას აქ ტაძარი უნდა აეგო. როცა თინათინი ლევან მეფემ გურიიდან კახეთს წამოიყვანა, მათ შეისვენეს შუამთაში, სადაც თინათინმა მართლაც იხილა აყვავებული შინდი და დაქორწინების შემდეგ მალევე შეუდგა იმ ადგილზე ახალი მონასტრის შენებას.
აგურით ნაგები ეკლესია გეგმით ჯვარგუმბათოვანია, შიგნით _ მოხატული. შემონახულია ქტიტორების პორტრეტები (მეფე ლევანი, დედოფალი თინათინი და მათი ძე). ეკლესია განაახლა ერეკლე II-მ. კომპლექსში შედის სამრეკლო და სხვა ნაგებობები. ახალ შუამთაში დაკრძალულია მონაზვნად აღკვეცილი დედოფალი თინათინ გურიელი. აქვე განისვენებენ: პოეტი და საზოგადო მოღვაწე ალექსანდრე ჭავჭავაძე, აგრეთვე ჭავჭავაძეების, ყარალაშვილების, მაყაშვილების და ანდრონიკაშვილების საგვარეულოთა წარმომადგენლები.
